Mentalizacja ucieleśniona. Kliniczna i praktyczna

W zależności od rozmaitych zaburzeń psychicznych zdolność do mentalizowania jest w różnym stopniu ograniczona lub nie występuje w ogóle. W większości przypadków niesie to ze sobą bardzo poważne konsekwencje.

Fragm. Przedmowy Patricka Luyten'a:

"Każdego dnia doświadczamy tego, że funkcjonowanie naszej psychiki jest silnie zakorzenione w naszym ciele, a nasz stan fizyczny ma wpływ na nasz stan psychiczny. Kiedy jesteśmy smutni, po policzkach spływają nam łzy. Kiedy coś nas boli, czujemy napięcie i przygnębienie.

Do tej pory tego rodzaju formy ekspresji nie spotykały się z należnym zainteresowaniem w procesie szkolenia zawodowego lekarzy, psychologów klinicznych i psychoterapeutów. W kształceniu psychoterapeutów jeszcze mniej uwagi poświęca się temu, że doświadczenia, – w ich dosłownym i symbolicznym znaczeniu – które zdobywamy w toku naszego rozwoju, są wpisywane w nasze ciało, nie wspominając już o jednoznacznych przykładach ucieleśnienia (embodiment), jak choćby o zwiększonej reakcji lękowej u pacjentów z traumami lub fizycznych odczuciach związanych z atakami paniki.

Ucieleśnienie doświadczeń psychicznych jest jednak o wiele powszechniejsze i subtelniejsze. Nieśmiała pacjentka, która nie chce zająć miejsca i mówi łagodnym głosem; inna pacjentka, którą zaniedbano emocjonalnie i zachowuje się tak, jakby chciała być niewidzialna i uniknąć kolejnych przykrości; ofiara mobbingu, która w relacjach międzyludzkich zawsze pozostaje w tle z obawy przed zazdrością, nawet sobie tego nie uświadamiając; przesadnie poznawczo-racjonalny pacjent, który zaprzecza temu, że jest smutny lub przestraszony, a jednocześnie całe jego ciało jest spięte, o czym świadczą blisko przysunięte do siebie ręce i ściśnięte nogi; cierpiąca na anoreksję pacjentka, która wstydzi się swojego ciała i przez głębokie poczucie wstydu najchętniej zapadłaby się pod ziemię, lub pacjentka, która chce zwrócić na siebie uwagę odpowiednim strojem czy biżuterią i cały czas obserwuje otoczenie, by dowiedzieć się, czy inni naprawdę uważają ją za kogoś „wyjątkowego”.

Nawet terapeuci pracujący z pacjentami, którzy dokonują samookaleczeń, często sami niewiele wiedzą na temat ucieleśnienia i używaniu (lub nadużywania) ciała jako środka komunikacji. Samookaleczanie przeważnie postrzega się jako przejaw „impulsywności” lub redukuje do próby „pozbywania się napięcia za pośrednictwem ciała”. Ale dlaczego właśnie za pośrednictwem ciała? W ten sposób teorie psychologiczne niekiedy stanowią przeszkodę na drodze do lepszego zrozumienia pacjenta.

To zaledwie kilka przykładów, które świadczą o tym, jak istotne w każdym spotkaniu klinicznym jest zwracanie uwagi na ciało. Trudno sobie wyobrazić, żeby jakikolwiek rodzaj psychopatologii nie szedł w parze z zaburzeniami subiektywnego doświadczania ciała. Terapeuci są jednak przeważnie zorientowani na funkcje poznawcze i niemal wyłącznie skupiają się na werbalnych lub powierzchownych aspektach zachowania i ciała.

Niniejsza książka w istotny sposób przyczynia się do przywrócenia równowagi na tym obszarze. To obowiązkowa pozycja dla każdego psychoterapeuty, bez względu na jego podejście teoretyczne. Jej autor skupia się na mentalizacji ciała i chce przedstawić ważny pod względem transteoretycznym i transdiagnostycznym aspekt psychoterapii. Zdolność do mentalizowania informacji wysyłanych przez ciało, czy to w znaczeniu ucieleśnionej mentalizacji, czy w trybie ciała, jest pomocna w tworzeniu relacji. Rozpoznanie doświadczeń związanych z ciałem innej osoby w kontekście własnych mechanizmów psychicznych, ich zrozumienie, ich przekształcenie oraz umiejętność odpowiedniego dzielenia się tymi doświadczeniami z innymi i rozmawianie o nich mają kluczowe znaczenie w każdym procesie terapeutycznym."

Spis treści

Przedmowa
Podziękowania

1 Wprowadzenie do złożonej tematyki
1.1 Afekty, mózg i ciało – rozwój Ja afektywnego
1.2 Przywiązanie i rozwój Ja mentalizującego
1.3 O początkach modelu mentalizacji
1.4 Jakie jest miejsce ciała w modelu mentalizacji?
1.5 Czy istnieją zaburzenia osobowości bez udziału ciała?

2 Ciało i jego relacja z lekarzami i psychoterapeutami
2.1 Mentalizacja podczas anamnezy, konsultacji lub pierwszej rozmowy
2.2 Znikające ciało w terapiach online

3 Odkrycie ciała we wczesnej psychosomatyce
3.1 Trauma jako transdiagnostyczne zaburzenie regulacji afektu
3.2 Paryska szkoła psychoanalityczna – pionierzy modelu mentalizacji
3.3 Aleksytymia i zaburzenia ze spektrum autyzmu
3.4 Dylemat diagnostyczny
3.5 Tryb ciała jako zjawisko masowe

4 Stany cielesne czy psychiczne? Rozwój Ja mentalizującego
4.1 Intersubiektywne warunki rozwoju związane z Ja cielesnym
4.2 Tryb ciała (body mode) czy mentalizowanie ucieleśnione (embodied mentalizing)?
4.3 Kiedy ciało psychoterapeuty „strajkuje“ lub „przemawia“
4.4 Wymiary mentalizacji w przypadku zaburzeń somatoformicznych

5 Somatyzowanie czy mentalizowanie?
5.1 Tryby przedmentalizacyjne
5.2 Tryb ciała (body mode) – przykłady kliniczne
5.3 Tryb teleologiczny a ciało
5.4 Tryb psychicznej równoważności a ciało
5.5 Tryb „na niby” a ciało

6 Terapia wspierająca mentalizację
6.1 Mentalizowanie u pacjentów z zaburzeniami somatoformicznymi
6.2 Interakcje niewspierające mentalizacji
6.3 Mentalizacja w terapiach grupowych u pacjentów z zaburzeniami pod postacią somatyczną (SSD)
6.4 W jaki sposób psychoterapeuci uczą się mentalizacji?

Bibliografia
O autorze
Przypisy